Film w bibliotece – kino, które wzmacnia

Pokazy filmowe umacniają pozycję biblioteki jako miejsca spotkań i integracji społecznej, bezpiecznej przestrzeni do wymiany doświadczeń i opinii.

Kino, będące co do zasady społecznym doświadczeniem, wpisuje się świetnie w międzypokoleniowy biblioteczny klimat, co więcej – może go wzbogacić o dodatkowe walory audiowizualnego medium.

Różnorodna oferta oparta na urozmaiconym doborze dzieł sztuki  ma przecież szansę trafić do szerszego grona odbiorców. Coroczna Noc Bibliotek gromadząca entuzjastów pragnących przeżywać sztukę na wiele sposobów, także poprzez obcowanie z filmem, jest tego najlepszym dowodem. 

Przeglądy filmowe, kluby książki i filmu, warsztaty dla rodzin bazujące na filmowych projekcjach, projekty społeczno-artystyczne zachęcające młodzież lub seniorów do dokumentowania kamerą swojej codzienności – pomysłów na wykorzystanie filmu w bibliotece jest wiele. Ze względu na znaczne koszty licencji filmowych nie wszystkie z nich są łatwe i tanie do zorganizowania w placówkach funkcjonujących poza systemem oświaty. Tych z Państwa, którzy od dawna sięgają po film nie trzeba jednak przekonywać, że warto podjąć dodatkowy wysiłek, by zapewnić odwiedzającym wartościową, przemyślaną i legalną ofertę filmową. Pozostałych chciałabym zachęcić niniejszym tekstem, poświęcając go wydarzeniom filmowym, które mogą stać się czymś więcej niż formą rozrywki i intelektualnego rozwoju. Może to właśnie ta formuła będzie rozwiązaniem, jakiego Państwo do tej pory szukali? Może odpowie na bieżące zapotrzebowanie i wyzwania, z jakimi mierzą się właśnie Państwa odbiorcy? O czym mowa? O psychoedukacji z wykorzystaniem filmu, czyli o spotkaniach sytuujących film w roli źródła wzmacniających emocji, pozytywnych wzorców, wychowawczych podpowiedzi. Jeśli czują się Państwo zaintrygowani, zapraszam do lektury! 

Słów parę o źródłach podejścia

Pomysł, by ze sztuki czerpać otuchę i inspirację nie jest nowy. I tak, dla przykładu, w społeczeństwach tradycyjnych sztuka nie stanowiła odrębnej dziedziny życia społecznego. Praktykowano ją w ścisłym powiązaniu z innymi obszarami ludzkiej aktywności: religią, produkcją przedmiotów użytkowych czy też kronikarstwem. Szczególne zaś znaczenie wśród utworów i wytworów, które dzisiaj nazwalibyśmy artystycznymi, miały opowieści. Tworzono je, by utrwalić dzieje i mity danej społeczności, czy też by uporządkować jej wiedzę o świecie. Twórczość ta szybko nabrała wyjątkowego statusu aktywności wspierającej człowieka w zmaganiu się z losem, poszukiwaniu sensu i odzyskaniu równowagi zdrowotnej. Wielu tradycyjnych uzdrowicieli, szamanów, stosowało w swojej pracy muzykę, taniec, śpiew i właśnie opowiadanie. W lecznicze właściwości literatury wierzyli także starożytni. Nieprzypadkowo nad wejściem do biblioteki Ramzesa II w egipskich Tebach widniał napis głoszący „Psyches iatreion” – „Lecznica dla duszy”. 

Ta wiara w potencjał pomocowy opowieści przetrwała do czasów bardziej nam współczesnych. Jej owocami są oficjalne praktyki terapeutyczne znane jako biblio- i filmoterapia – interwencje, w których specjaliści pracują ze swoimi klientami w odniesieniu do określonych pozycji książkowych i filmowych. Zdaniem praktyków włączanie tych narzędzi do bardziej tradycyjnych metod terapeutycznych pozwala lepiej się komunikować z klientami, nawiązać z nimi głębszą relację, pomóc im dotrzeć do stłumionych emocji, jak też zyskać wgląd we własną sytuację i strategie radzenia sobie. Stanowią wielkie wsparcie. To nie jednak o tym wyspecjalizowanym kontekście usług medycznych chciałbym tutaj opowiedzieć, tylko o działaniach trenerskich i pedagogicznych, które – choć mniej interwencyjne z natury – bazują na podobnych założeniach. Zgodnie z nimi, film przedstawiony w kontekście dodatkowych działań, takich jak dyskusja, czy ćwiczenie kompetencji, może mieć szerokie oddziaływanie obejmujące  sferę poznawczą, behawioralną i emocjonalną. Poznawczą, albowiem opowieści filmowe mogą dostarczać informacji, budując zrozumienie dla odmiennych poglądów i empatię. Behawioralną, ponieważ bywają źródłem wzorców do modelowania zachowań, jak też norm w tym zakresie. Emocjonalną, ze względu na afekt, jaki pojawia się w trakcie projekcji, ale także na ten bardziej złożony wpływ – np. możliwość przyglądania się emocjom na ekranie i oswajanie się z nimi na tej drodze. Nakładanie się na siebie wyżej wymienionych ścieżek oddziaływania czyni z filmu idealne narzędzie do zajęć, których celem będzie rozwój kompetencji społeczno-emocjonalnych, takich jak samoświadomość, nawiązywanie i utrzymywanie relacji interpersonalnych, wyznaczanie i osiąganie celów. Kompetencje te to nasze zasoby na czas radzenia sobie z życiowymi wyzwaniami, dlatego zdecydowanie warto poświęcać im uwagę i czas. 

Proponowane formy pracy wraz z przykładami

Przyszła pora, by przyjrzeć się formom pracy w podejściu psychoedukacji z filmem, tak by na ich przykładzie wskazać specyfikę podejścia, jego potencjał i ograniczenia. Nie będzie to w żadnej mierze wyczerpująca lista. Jak się Państwo za chwilę przekonają podejście psychoedukacyjne do filmu można uruchomić w rozmaitych formułach pracy. Sercem tej konkretnej metody pracy z filmem nie jest jakiś specyficzny format czy schemat wydarzenia, a raczej większe skupienie na tym, co widzowie wnoszą do odbioru, czyli na skojarzeniach, wspomnieniach i emocjach, jakie pojawiają się w trakcie seansu. Na tym może polegać odmienność psychoedukacyjnych spotkań z filmem od tych zorientowanych bardziej filmo-, lub kulturoznawczo. Wątki osobiste z całą pewnością będą się pojawiały także na standardowych spotkaniach DKF-u, w przypadku psychoedukacji z filmem wydobycie ich będzie stanowiło cel dyskusji i innych oddziaływań. Temu będzie służyła ukierunkowana pogłębiona dyskusja, z tym celem będzie także związany trening. Jeśli poniższy opis nie wyczerpie Państwa ciekawości zachęcam do zaglądania pod zaprezentowane linki, a także do informacji dodatkowych, umieszczonych na końcu tekstu. Z ich pomocą na pewno uda się Państwu zorganizować wyjątkowe zajęcia, skrojone na miarę i potrzeby wszystkich zaangażowanych osób. 

Formuła spotkań filmowych

Formuła przeglądu filmowego może wydawać się mało wymyślnym pomysłem, jednak w większości przypadków będzie to optymalna propozycja. Wybrałam ją także dlatego, by pokazać, że podejście psychoedukacyjne do filmów jest nie tyle rewolucją w edukacji filmowej, co raczej wprowadzeniem nowej perspektywy do dobrze znanych praktyk. Wiąże się z ukierunkowaną selekcją filmów i tematów, jak też uważnym podejściem do dyskusji po seansach. Gdy wszystkie te elementy zepną się w jedną harmonijną całość, widzowie nie tylko doświadczą emocjonalnych i intelektualnych wzruszeń. Poznają także korzyści, jakie daje bezpieczna wymiana opinii i wsłuchanie się w odmienne możliwości interpretowania tych samych zdarzeń; dodanie do naszych mentalnych zasobów nowych znaczeń, zyskanie wglądu w świat innych, rozwój empatii. Dodatkowo proces ten może otworzyć drogę do integracji społecznej. Tę można zainicjować już w momencie planowania i ewentualnego fundraisingu (licencje filmowe, jak też opłaty na rzecz organizacji zbiorowego zarządzania prawami autorskimi potrafią być kosztowne). Tematy spotkań można ustalić razem z przyszłymi widzami za pośrednictwem ankiet i diagnozy potrzeb, podobnie jak i wybór konkretnych propozycji filmowych (proponuję pre-selekcję przeprowadzić we własnym zakresie, oferując użytkownikom głosowanie na filmy z ograniczonej puli propozycji). Niech adresaci naszych działań staną się współautorami wydarzeń. 

Dyskusja po filmie pozostaje kluczowym elementem psychoedukacyjnych spotkań z filmem, a jej centrum stanowią skojarzenia i refleksje, jakie wzbudziła w widzach dana historia. Zadaniem moderatora będzie zaangażowanie uczestników, uważne wsłuchanie się w kolejne wypowiedzi i ewentualne wsparcie w sformułowaniu opinii i akceptacji odmiennych poglądów. Zadanie to czasem niełatwe, jest jednak w zasięgu ręki, o ile pamiętać będziemy o kilku ważnych zasadach. Zbiera je w swoim tekście “Jak rozmawiać o trudnych filmach z młodzieżą?” Jolanta Pisarek: 

  1. Nie nauczaj, tylko moderuj. 
  2. Aktywnie słuchaj. 
  3. Reaguj na wszelkie formy ataku, oceniania, poniżania. 
  4. Dbaj o zabieranie głosu przez wszystkich uczestników. 
  5. Parafrazuj, klasyfikuj, podsumowuj. 
  6. Zadawaj umiejętnie otwarte pytania. 
  7. Doceniaj i wspieraj. 
  8. Nie oceniaj i nie wywieraj presji. 
  9. Reaguj asertywnie w sytuacjach trudnych. 
  10. Bądź empatyczny i ciekawy.

Dodatkową podpowiedzią jest umiejętne wykorzystywanie bohaterów filmowych. Podobnie jak znane i lubiane karty Dixit, czy inne zasoby bazujące na metaforach, mogą się oni stać się dla widzów pośrednikami w wyrażaniu własnych poglądów, dlatego, jeśli czujemy, że warunki nie pozwalają na zapewnienie swobodnej, otwartej atmosfery, a grupa odnosi się do siebie nieufnie, odwołujmy się do filmu i protagonistów. Pozwolą uczestnikom otwierać się w ten bezpieczny, zawoalowany sposób. 

Przykładowe przeglądy filmowe: 

  • “To mnie krzepi” – formuła spotkań filmowo-książkowych promujących rozwojowe walory sztuki filmowej i literatury. W ramach spotkań oprócz dzieł sztuki wybranych przez organizatorów pojawiają się propozycje zgłoszone przez uczestników. Wydarzeniu towarzyszy plebiscyt na najbardziej inspirującą książkę, inspirujący film. 
  • “Miło cię poznać” – przegląd filmów dotyczących umiejętności nawiązywania i utrzymywania dobrych relacji międzyludzkich. Częścią przeglądu są wspólne działania twórcze wykonywane w losowo dobranych zespołach lub duetach. 

Zasoby do organizacji przeglądów filmowych: 

Formuła warsztatów psychoedukacyjnych

Druga z prezentowanych przeze mnie formuł jest działaniem rozbudowanym o bardziej sprecyzowanych celach do osiągnięcia. Podczas gdy w przypadku przeglądów filmowych to widzowie zdecydują czym zakończy się spotkanie z filmem, tak przy warsztatach z filmem punkt dojścia powinien być jasno określony, podobnie jak i tematyka zajęć. Oznacza to z konieczności ukierunkowywanie interpretacji filmu i poprowadzenie jej w stronę treści będących faktycznym celem treningu, np. treningu radzenia sobie ze stresem, treningu samoświadomości, komunikacji bez przemocy, itepe. Ilustracja oraz przeżycie, jakie oferuje film, czynią warsztaty te ciekawszymi, ułatwiają uczestnikom kontakt w grupie i zrozumienie tematu. Otwierają też możliwość nauki przez doświadczenie, gdyż seans filmowy z różnych, nie tylko emocjonalnych względów, nim bywa. 

Warsztaty z filmem dają szansę na włączenie do pracy z filmem istotnego elementu, a mianowicie ćwiczenia kompetencji. Ich przebieg będzie zależny właściwie bardziej od tematu zajęć niż od samego filmu, np. inaczej wyglądają ćwiczenia kompetencji osobistych, inaczej gdy chcemy popracować z grupą. Najlepsze psychoedukacyjne warsztaty z filmem czerpią to co najlepsze z obydwu pól – emocje i autentyczne doświadczenie z seansów filmowych i dyskusji, metody ćwiczeń z edukacji tematycznej. Dzięki elastyczności filmu jako narzędzia połączenie tych dwóch światów nie sprawi Państwu najmniejszego problemu. Wsparciem będą filmowe bazy danych, które bardzo często zaopatrzone są w pokaźne pakiety materiałów pomocniczych Poniżej prezentuję zasoby filmowe do podobnej pracy warsztatowej, skupiając się na filmach krótkometrażowych, pozostawiających więcej czasu na przeprowadzenie treningu. Ze względu na ograniczenia licencyjne oferta ta w największej mierze będzie dotyczyć bibliotek szkolnych, w pozostałych przypadkach niestety istnieje konieczność zakupienia odnośnych licencji. 

Przykłady stron z zasobami na warsztaty psychoedukacji z filmem:

  • już wkrótce: kolekcja filmów krótkometrażowych “Dobre łącza” dostępna dla bibliotek szkolnych. Filmy ujęte w kolekcji są poświęcone kompetencjom społeczno-emocjonalnym, a materiały pomocnicze pozwolą przeprowadzić warsztaty dla dzieci w wieku 7-9 i 10-12 lat wspierające je w rozwoju ww. kompetencji. Strona dobrelacza.ceo.org.pl 
  • webinarium “Czy można zostać optymistą oglądając filmy?”. Goście Karolina Giedrys-Majkut, Agata Hofelmajer-Roś, Kryspin Pluta prezentują psychoedukacyjne walory wybranych filmów, w tym filmów z kolekcji CEO.

Formuła twórczości własnej

Na koniec naszego przeglądu form psychoedukacyjnej pracy z filmem ta najmniej oczywista, do której jednak chciałabym Państwa gorąco zachęcić, a mianowicie filmowa (lub fotograficzna) twórczość własna. Sięganie po nowy artystyczny język ekspresji wnosi konieczność reinterpretacji doświadczenia, co może to być niezwykle wzbogacającym przeżyciem. Poza tym, produkcja filmowa to także trening cierpliwości, automotywacji i samodyscypliny, a jeśli jest realizowana w grupie – także trening komunikacji. To także psychoedukacja i to w najlepszym wydaniu. Oto kilka z propozycji działań: 

  1. etiuda: po projekcji filmu zaproś uczestników do przygotowania filmowej odpowiedzi na film (1-5 min). Niech to będzie osobisty komentarz, rozmowa z bohaterem filmu, alternatywne zakończenie opowieści, albo jej rozwinięcie (co będzie dalej). 
  2. nakręćcie scenę na podstawie dialogów z filmu: ćwiczenie do realizacji przed projekcją. Przygotuj fragment filmu, który wydaje się szczególnie znaczący. Poproś uczestników warsztatów, by odwrócili się tyłem do ekranu i spisali dialogi. Następnie poproś ich o przygotowanie w grupach swojej wersji tej sceny. Po seansie filmów – stworzonego przez grupę i oryginalnego porozmawiajcie o różnicach pomiędzy obiema wersjami. To ćwiczenie pomaga także w rozmowie o języku filmu. 
  3. alternatywny przebieg historii: zaproponuj uczestnikom kreatywne wyzwanie. Niech nakręcą własną wersję historii, ale z jakimiś warunkami ograniczającymi ich swobodę twórczą. Np. niech cała historia rozgrywa się w jednym pokoju, w jednym ujęciu, w ciągu jednej godziny, itepe. Niech pojawia się w niej nowa, niepokojąca postać, albo jakieś zaskakujące wydarzenie. 
  4. projekt zbiorowy: nakręćcie zbiorowy film swojej społeczności wykorzystując w tym celu jakiś przedmiot. Niech pojawia się w miejscach ważnych dla Waszej okolicy, które coś o niej mówią, “przeżywa” przygody. Film bez dialogów. 

Zasoby i inspiracje: 

  1. Materiały do realizacji zadań społeczno-filmowych w terenie “Shortcut – moja wspólnota, moje miejsce” dla bibliotek szkolnych. Zestaw obejmuje filmy eksperckie wprowadzające temat społeczności i relacji ludzi ze swoim otoczeniem, a także filmy z instrukcjami do filmowych wyzwań. Strona www.shortcut.ceo.org.pl  
  2. Webinarium “Shortcut inspiruje – Praktyczne porady filmowe”, goście: Konrad Śniady, montażysta, Natalia Spychała, animatorka przedstawiają kilka niezwykłych pomysłów na twórcze działania oraz praktyczne podpowiedzi w kwestiach technicznych
  3. Masterclass z Pawłem Ziemilskim, reżyserem filmów “Rogalik”, Miejscy kowboje”, “In touch”.
  4. Masterclass z Teresą Czepiec, reżyserką filmu “Superjednostka”.

Na koniec kilka bardzo istotnych założeń i porad

W tej części tekstu chciałabym Państwu przedstawić parę najistotniejszych założeń dotyczących psychoedukacji poprzez film. Oto i one: 

Choć włączenie osobistych przeżyć do refleksji nad daną opowieścią jest kołem zamachowym psychoedukacji poprzez film, podejście to nie oznacza pożegnania się z metaforą i sprowadzania dzieł sztuki do roli ilustracji codziennych problemów, które każdy widzi po swojemu. Nie jest także “psychologizowaniem”, które rozumiem w tym miejscu jako tworzenie uogólnień i nieweryfikowalnych życiowych teorii dobrych na wszystko. To co w dużej mierze przesądza o sile metody jest praca z niezwykłym medium, które oferuje spotkanie z Innością i tajemnicą, zaprasza do wyjścia z tak zwanej strefy komfortu. Tu leży druga z istotnych cech psychoedukacji opartej na dziełach artystycznych, będącej czymś odmiennym niż bardziej tradycyjne zajęcia rozwoju osobistego i treningi kompetencji. 

Psychoedukacja poprzez film to nie terapia. Nie stawiajmy sobie zbyt wygórowanych ambicji. Biblioteka nie jest gabinetem terapeutycznym, a zajęcia, jakie możemy zaoferować nie będą i nie powinny być terapią ani interwencją kryzysową. Celem podobnych spotkań w bibliotece nie jest także przekazanie eksperckiej wiedzy o mechanizmach psychologicznych czy też zaawansowany trening umiejętności społecznych (choć oczywiście zaproszenie specjalisty może być wartością dodaną). Sercem metody jest spotkanie ze sztuką, a jej siłą napędową wrażenia, jakie w nas ono wywołało. Z tych samych względów proponuję nie podejmować zbyt trudnych tematów, które mogą wywołać silne emocje. 

Nie mniej jednak psychoedukacja poprzez film wymaga atmosfery bezpieczeństwa i zaufania. Będzie ona niezbędna do rozmów o osobistych przeżyciach i emocjach, które mogą dotykać kwestii delikatnych, intymnych. Z drugiej strony, film oferuje nam swoich bohaterów, którzy mogą stać się dla widzów pewnego rodzaju buforem bezpieczeństwa. Jeśli nie są Państwo pewni, czy klimat spotkania pozwala na swobodną wymianę opinii i otwarcie się przed innymi, zachęcam do bliskiego trzymania się bohaterów filmowych i ograniczenia swoich pytań do tego obszaru. Pozwólmy odbiorcom podjąć samodzielną decyzję, czy się odsłonić, czy też zachować dystans, komentując wybory ekranowych protagonistów. 

Materiały ogólne przydatne do organizacji wydarzeń filmowych: 

  1. Kolekcja materiałów filmowych – Filmoteka Szkolna Materiały pomocnicze cz.1, Filmoteka Szkolna. Materiały edukacyjne cz. 2, Zmontuj sobie projekt. Dobre praktyki Liderek i Liderów Filmoteki Szkolnej, Wkręceni w wielokulturowość.
  2. Przewodnik dla nauczycieli szkół podstawowych – w publikacji min. zbiór linków do wolnych zasobów, które ułatwią włączanie filmu w szkolne działania: materiałów audiowizualnych oraz materiałów pomocniczych gotowych do wykorzystania w warunkach szkolnych.
  3. Materiały edukacyjne do filmów dostępnych w ofercie komercyjnej, min. do filmów “Dzień czekolady”, “Praziomek”, “Chłopiec z burzy”.
foterdziecko